Knez Aleksandar Karađorđević, na predlog Jovana Sterije Popovića, izdaje 22. februara 1844. godine Uredbu o zabrani rušenja starih gradova i njihovih razvalina, u saglasnosti sa Sovjetom. Uredba o zaštiti spomenika drevnosti prvi je opšti akt o zaštiti kulturnog nasleđa u Srbiji i predstavlja jedan od prvih savremenih opštih spomeničkopravnih akata u Evropi 19. veka.

Zahvaljujući posebnom zalaganju književnika Milorada Panića – Surepa (kasnije prvog direktora Zavoda), Vlada Srbije osnovala je 1947. godine Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije, sa sedištem u Beogradu. Zavod je preimenovan 1960. godine u Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd, 1971. pripojen mu je Jugoslovenski institut za zaštitu spomenika kulture, a ubrzo je započela organizacija mreže ustanova zaštite na teritoriji Srbije.

Republički zavod za zaštitu spomenika kulture – Beograd evidentira, istražuje, štiti i prezentuje nasleđe od najstarijih praistorijskih i antičkih spomenika, srednjovekovne sakralne i fotifikacione arhitekture, narodnog graditeljstva, do spomenika novije istorije i savremenog stvaralaštva, što danas predstavlja dragocenu kulturno-istorijsku, umetničku, obrazovnu i estetsku vrednost Srbije i srpskog naroda.

Od kategorisanih nepokretnih kulturnih dobara u Listu svetske kulturne i prirodne baštine Uneska prvi je upisan spomenički kompleks Stari Ras sa Sopoćanima 1979. godine, zatim manastir Studenica 1986, slede manastir Dečani 2004, manastiri Gračanica i Pećka Patrijaršija i crkva Bogorodica Ljeviška u Prizrenu 2006, kao i arheološko nalazište Gamzigrad / Romulijana 2007.