U periodu od septembra do decembra 2019. godine Republički zavod za zaštitu spomenika kulture izvodio je konzervatorsko restauratorske radove na Bogorodičinoj crkvi u manastiru Gradac. Realizovani radovi predstavljaju prvu fazu radova po projektu istraživačkih i konzervatorsko – restauratorskih radova koji je sačinjen u Republičkom zavodu. Projekat I faze činili su radovi na izvođenju kišnih kanala, sanaciji zapadnog potkupolnog zida i restauraciji dela fasade.

Radove je izvodilo privredno društvo „DMD KROV“ d.o.o. iz Novog Pazara a konzervatorski nadzor tokom izvođenja radova vršile su dr Marina Nešković i Jovana Šunjevarić, diplomirani inženjeri arhitekture, ujedno i rukovodioci izrade projekta.

Izvođenje radova podrazumevalo je: izradu kišnih kanala oko crkve za prikupljanje i odvod atmosferske vode sa krovova, čišćenje, blokovanje i fugovanje donjih zona crkve u nivou sokle, konzervatorsko restauratorske radove na severnom i severozapadnom kontraforu, zamenu površinskog sloja zemlje oko trotoara crkve vodopropusnim materijalom i statičku sanaciju zapadnog potkupolnog zida.

Radovi su započeli demontažom trotoara i izvršeno je čišćenje ploča trotoara peskarenjem – suvim postupkom, kao i čišćenje donjih zona crkve – sokle.

Uz konsultacije sa saradnikom statičarem – dr Nenadom Šekularcem, započeli su pripremni radovi na trasi kanala. Na delovima gde su kanali direktno prihvatali vodu sa krovova izvršeno je zasecanje temeljnog proširenja u cilju formiranja ležišta za kanal. Na delovima na kojima nema direktnog slivanja vode sa krovova, kanali su izvedeni uz postojeće temeljno proširenje. Pre izrade kanala izvedena je hidroizolacija temelja po celom obimu, trokomponentnim malterom na bazi belog cementa.

Izvedena su dva kraka kanala od kojih je jedan počinjao na jugozapadnom, a drugi na severozapadnom uglu. Na mestu susticanja, uz severozapadni kontrafor izveden je otvor za odvod vode. Odvođenje atmosferske vode izvedeno je na severoistočnoj strani postavljanjem postrojenja za prihvatanje, akumulaciju i postupno ispuštanje vode, unutar manastirskog kompleksa. Postrojenje predstavlja savremeni sistem zasnovan na principu upojnih bunara, a izabran je zbog neophodnosti da se odvod vode reši u krugu manastirskog obziđa.

Po završetku kišnog kanala izrađen je trotoar oko crkve od postojećih ploča peščara uz ukrajanje i prilagođavanje novoj geometriji, a nakon završetka ugradnje izvršeno je fugovanje i postavljanje metalnih rešetki kojim je kanal zatvoren u nivou trotoara.

Konzervatorski radovi u donjoj zoni fasada, u nivou sokle započeli su obeležavanjem kvadera sige sa velikim oštećenjima, predviđenih za zamenu. Izrađena je specifikacija i naručena je siga kako za blokovanje sokle, tako i za zamenu blokova na severnom i severoistočnom kontraforu, koji su bili definisani i projektnom dokumentacijom. Nakon štemovanja i obrade ležišta, novi kvaderi su ugrađivani korišćenjem belog cementa.

Paralelno sa blokovanjem urađene su probe maltera za fugovanje korišćenjem belog cementa, sivog i žutog peska, uz dodavanje mlevene opeke. Nakon završenog blokovanja i obijanja preostalih spojnica čitava površina sokla, severnog i severoistočnog kontrafora je isfugovana. Fugovanje je vršeno u svemu prema originalnom fugovanju koje je primenjeno i prilikom rekonstrukcije crkve.

Za potrebe izvođenja radova u crkvi na statičkoj sanaciji zapadnog potkupolnog zida bilo potrebno da se steknu odgovarajući vremenski uslovi. Radovi su počeli ugradnjom metalnih kopči od navojnih šipki za povezivanje zapadnog i istočnog lica zida. Zatim su postavljene i anker ploče od inoksa sa svake strane navojnih šipki uz prethodno formiranje ležišta kako bi se ploče „utisnule“ u zid. Nakon toga je izvršena priprema za injektiranje koja je podrazumevala ugradnju cevčica koje su raspoređivane u spojnicama i po nivoima celom visinom potkupolnog zida u rasteru 30 h 30 cm. Za ugradnju cevčica i zaptivanje pukotina korišćen je krečni malter Mape - Antique Allettamento. Injektiranje je započeto u donjim zonama i to prvo nad severnim, a zatim i nad južnim osloncem luka, za šta je korišćen malter Antique F21 proizvođača Mapei U toku rada zaključeno je da je stanje zidova mnogo lošije od pretpostavljenog i da takva situacija zahteva promenu u redosledu radova tako što će se prvo omalterisati lice zida, a tek onda obaviti popunjavanje jezgra.

Za izmenu površinskog sloja zemlje izvršen je mašinski iskop u debljini od 30 cm. a zatim nasipanje i planiranje novog vodopropusnog sloja.

Paralelno sa izvođenjem konzervatorsko - restauratorskih radova izvedeni su i radovi na funkcionalnom i dekorativnom spoljašnjem osvetljenju manastirskog kompleksa, po projektu Adaptacije spoljašnjeg osvetljenja kompleksa manastira Gradac sredstvima Ministarstva kulture i informisanja. Izvođač radova je bio „Elkoms“ d.o.o iz Beograda, a konzervatorski nadzor vršile su dr Marina Nešković i Jovana Šunjevarić, diplomirani inženjeri arhitekture.