Izložba Memorijali Prvog svetskog rata u fondovima i zbirkama Arhiva Jugoslavije u Istorijskom arhivu Užice otvorena je 14. februara 2025. i trajaće do sredine aprila iste godine.

Prvi svetski rat (1914–1918) je dramatično obeležio istoriju Evrope i čovečanstva. Velike ljudske žrtve (mrtvi, nestali, obogaljeni, osiromašeni, itd.) i ratna razaranja materijalnih dobara su deo njegovih glavnih obeležja. Mape državnih granica Evrope su trajno izmenjene, nestala su tri velika carstva, određeni pejzaži i urbani prostori su drastično izmenjeni, baš kao i ljudski životi. Deo promena i nove stvarnosti posle rata su bila i prostranstva grobalja koja je on ostavio za sobom. Mnoštvo pojedinačnih grobova, grobalja, grobnica i kosturnica je ostalo na ratnim poprištima, ali i u pozadini, gde su se nalazile bolnice, zarobljenički i internirski logori, kao i naselja čije stanovništvo je stradalo u zločinima ili umiralo od zaraznih bolesti i gladi. Preživeli su osećali potrebu da svima njima podignu i odgovarajuća spomen-obeležja, a pobedničke zemlje i da kroz njih obeleže pobedu u ratu.

O takvim memorijalima, vezanim za učešće Kraljevine Srbije i srpskog naroda u Prvom svetskom ratu, govori izložba Memorijali Prvog svetskog rata u fondovima i zbirkama Arhiva Jugoslavije, koju su zajedničkim snagama pripremili Arhiv Jugoslavije i Republički zavod za zaštitu spomenika kulture. Autori izložbe su istoričari dr Nenad Lajbenšperger iz Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture, msr Dragan Teodosić i Jelena Đurišić iz Arhiva Jugoslavije, uz pomoć mnogobrojnih saradnika iz obe institucije. Izložbu prati i katalog istoimenog naslova. U njemu su predstavljeni svi elementi izložbe uz određeni broj ilustrativnog materijala sa same izložbe i uvodni tekst Nenada Lajbenšpergera Memorijali Prvog svetskog rata u Srbiji i Jugoslaviji. Izložbeni panoi i katalog su urađeni trojezično – na srpskom, engleskom i francuskom jeziku. Izložba je u periodu novembar–februar 2024. godine (sa jednim kraćim prekidom) bila postavljena u Arhivu Jugoslavije. Od sredine februara 2025. predstavljena je publici u Istorijskom arhivu u Užicu i biće otvorena do sredine aprila ove godine. Planirano je da tokom maja bude postavljena u Arhivu Republike Srpske u Banja Luci. Kasnije se očekuje i njeno gostovanje po drugim mestima u Srbiji i svetu.

Kroz materijale, izabrane isključivo među građom iz Arhiva Jugoslavije, čije je veliko bogatstvo samo delimično moglo da bude predstavljeno na izložbi, prikazana je i sva kompleksnost memorijalizacije Prvog svetskog rata na prostoru Srbije i nekadašnje Jugoslavije. Ona se ogleda u više aspekata, od kojih je glavni da su ratne žrtve Prvog svetskog rata najčešće komemorisane zajedno sa žrtvama dva balkanska rata (1912–1913). To je uslovila njihova hronološka blizina, geografsko preklapanje dela ratnih poprišta, a potom i potreba da se komemorišu i srpski, hrvatski, slovenački i drugi pripadnici austrougarske vojske sa prostora koji je nakon rata postao Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Jugoslavija. Pored svih njih, prikazani su i memorijali srpske vojske u inostranstvu, kao i savezničkih i drugih neprijateljskih vojski na prostoru Srbije i nekadašnje Jugoslavije.

Predmetna tematika je predstavljena kroz kopije dokumenata, skica i fotografija, a tokom njene postavke u Arhivu Jugoslavije bio je prikazan i deo originalnih materijala. Većina materijala se odnosi na period između dva svetska rata, kao najintenzivniji u održavanju i podizanju tih memorijala.