Među sakralnim zdanjima stare Raške važno mesto su zauzimale pećinske crkve i manastiri, različiti po tipu, razlogu i vremenu nastanka. To su manastir arhanđela Mihaila podno prestone tvrđave Ras, manastir Crna reka kod Ribarića i pećinska crkva svetog Nikole u Paljevu. U savremenom periodu svi su delimično ili potpuno istraženi, konzervirani i zaštićeni kao nepokretna kulturna dobra.

Svakako da je najpoznatiji i najznačajniji manastir Crna reka sa pećinskom crkvom arhanđela Mihaila, koji je nastao krajem 16. veka. To je i danas aktivno monaško središte, čuveno po ćivotu s moštima pustinožitelja svetog Petra Koriškog. Zaštićen je kao spomenik kulture od velikog značaja. O njemu je dosta pisano te će ovom prilikom pažnja biti usmerena na druga dva pećinska uporišta: 1) na pešternu lavru pod Raškom Gradinom i 2) pećinsku crkvu Ćelije u Paljevu.

Pećinski manastir arhanđela Mihaila

Na istočnoj strani Gradinske litice koja je poznata kao Vilin razboj, nalazi se potkapina sa manastirom arhanđela Mihaila i kompleks nepristupačnih isposnica Orlove pećine. Manastirski kompleks je u okvirima spomeničke celine srednjovekovnog grada Rasa, koji je zaštićen i kategorisan kao spomenik kulture od izuzetnog značaja, (1979), a nalazi se i na Listi svetske kulturne i prirodne baštine kao deo prostorno kulturno istorijske celine Stari Ras sa Sopoćanima.

Pećinski manastir je osnovan u prostranoj potkapini ispod okomite litice, podno tvrđave. Manastirska crkva malih dimenzija, verovatno sagrađena krajem 12. veka, bila je prilagođena konfiguraciji terena i orijentisana pravcem sever-jug. Očuvan je samo zapadni zid crkve s jednim prislonjenim lukom, deo zida na južnoj strani i početak oltarske apside na severnoj strani. Osim ulomaka fresko maltera koji svedoče da je crkva bila oslikana, na litici pored nje, bio je freskopisan lik arhanđela Mihaila. Osnovano se misli da je u monaškim isposnicama, smeštenim u okolnim pećinama, u kojima se odvijala prepisivačka delatnost, pisano čuveno Vukanovo jevanđelje.

Obavljena su sistematska arheološka iskopavanja pećinskog manastira (1973-1979), kojom prilikom su istraženi ostaci crkve, žitnice, cisterne i odbrambenog zida, a radovima je ispred Arheološkog instituta rukovodio Đurđe Bošković. Republički zavod je na otkrivenim objektima obavio konzervatorske radove (1980-1981, Đorđe Mitrović). Osnova crkve je prezentovana u nivou terena, dok je njen zapadni zid sa prislonjenim lukovima delimično obnovljen. Do manastirskog kompleksa danas vodi uređena staza. Manastir arhanđela Mihaila je postao metoh manastira Đurđevi stupovi.

Pećinska crkva u Paljevu

Informacionom sistemu nepokretnih kulturnih dobara - Pećinska crkva u Paljevu

Na prelazu 16. u 17. vek, podignuta je u Gornjem Paljevu crkva posvećena svetom Nikoli, u narodu nazvana Ćelije. Crkva je uklesana u pećinu, smeštenu unutar strme litice na nadmorskoj visini od 1000 metara. Skromno zdanje sa plitkom apsidom na istočnoj strani i drvenim ikonostasom, nije bilo fresko oslikano. Svetlost je prodirala kroz tri prozora tipa puškarnice, kakvi su karakteristični za tursko doba. Crkva je, kao i većina pećinskih hramova, bila poznata po isceliteljskoj moći vode, u koju i danas veruje lokalno stanovništvo, zbog čega je desno od ulaza napravljena česma orijentalnog tipa (mihrab česma), koju vodom snabdeva otvoreni kanal uklesan u stenu.

Zbog jedinstvenog oblikovanja u reljefu za sakralne potrebe, pećinska crkva u Paljevu je 1987. godine zaštićena kao arheološko nalazište. Nažalost, devastirana je krajem 20. veka. Činjenica da nije oslikana je iskorišćena kao argument da se van stručnih krugova njeno osnivanje pripiše bogumilima. Ovo tumačenje je neutemeljeno jer je jedna od najpoznatijih odlika bogumilskog pokreta nedostatak verskih građevina namenjenih bogosluženju i insistiranje na zajedničkoj molitvi u prirodi. Osim toga, iz istorijskih izvora je poznato da su bogumili surovo iskorenjeni još u vreme srednjeg veka, znatno pre izgradnje pećinske crkve svegog Nikole.