Zavod za zaštitu i naučno proučavanje spomenika kulture Narodne Republike Srbije osnovan je 25. juna 1947. godine. Prvo sedište Zavoda bio je Konak kneginje Ljubice, a prvi direktor Milorad Panić-Surep.

Naziv ustanove promenjen je 1960. godine u Republički zavod za zaštitu spomenika kulture, a 1971. godine pripojen mu je Jugoslovenski institut za zaštitu spomenika kulture. Osnivanjem i početkom rada Zavoda za zaštitu spomenika kulture počela je da se razvija organizovana briga oko čuvanja, proučavanja, valorizacije, prezentacije i sve ukupne afirmacije spomenika kulture. Nedugo po osnivanju centralne razvija se i mreža ustanova zaštite na teritoriji Srbije. Novoosnovani zavodi su preuzeli staranje o spomenicima na svojim područjima, a Republički zavod je nastavio da radi na najznačajnijim spomenicima srpske kulturne baštine u zemlji i inostranstvu.

Nakon osnivanja, već po donošenju prvih rešenja o stavljanju jednog broja spomenika kulture pod zaštitu države, ukazala se potreba da se dokumentacija o istraživanjima i preduzetim radovima na spomenicima vodi prema određenom sistemu koji danas podrazumeva složenu celinu opšte, tehničke i foto dokumentacije. Stvaranje ove vrste dokumentacije o nepokretnim kulturnim dobrima od izuzetnog značaja, nepokretnim kulturnim dobrima sa Liste svetske kulturne i prirodne baštine UNESCO-a, kao i svim nepokretnim kulturnim dobrima na kojima ova ustanova obavlja složene poslove zaštite jeste važno polje rada Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture.

Centralni registar nepokretnih kulturnih dobara Republike Srbije, koji prema vrstama obuhvata spomenike kulture, arheološka nalazišta, znamenita mesta i prostorne kulturno-istorijske celine, vodi se u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture od 1981. godine. Ovakav oblik Centralnog registra uspostavljen je nakon donošenja Zakona o zaštiti kulturnih dobara iz 1977. godine, kojim je nastala podela nepokretnih kulturnih dobara na četiri vrste. Istim zakonom, prvi put je u sistem pravne zaštite uvedena kategorizacija kulturnih dobara, koja su u zavisnosti od značaja razvrstana na kulturna dobra, kulturna dobra od velikog značaja i kulturna dobra od izuzetnog značaja.

Republički zavod se stara o jedinstvenoj primeni kriterijuma prilikom predlaganja za proglašenje nepokretnosti za kulturna dobra kao i prilikom utvrđivanja nepokretnih kulturnih dobara od velikog i od izuzetnog značaja.

Dokumentacija Republičkog zavoda obuhvata i dve specijalizovane zbirke – planoteku i fototeku.

Planoteka sadrži dragocenu tehničku dokumentaciju o spomeničkom fondu Srbije. U njoj se čuvaju tehnički crteži snimljenih objekata, studijski i crteži idealnih rekonstrukcija, projekti obnove i dokumentacija o izvedenim radovima. Najznačajniji deo ove dokumentacije je mikrofilmovan. U fototeci je sačuvana velika zbirka staklenih ploča, crno-belih negativa svih formata i slajdova.

Ona je stvorena otkupom, poklonima i sistematskim snimanjem tokom rekognosciranja terena i izvođenja konzervatorskih radova. Poslednjih godina se dopunjuje i sa digitalno snimljenim materijalom. Poseban segment zavodske delatnosti predstavlja izdavaštvo.

Republički zavod ima za sobom bogatu izdavačku delatnost. Od 1956. godine, pokretanjem godišnjaka „Saopštenja“ Zavod je otpočeo da sistematski objavljuje ishode istraživanja, zaštite i prezentacije spomenika kulture. Zavod izdaje i serije naučnih monografija, posebnih studija, korpuse srednjovekovne arhitekture, crteže fresaka kao i niz drugih publikacija.

Delatnost Zavoda obuhvata i izdavanje uslova za preduzimanje javnih radova, izgradnju infrastrukturnih objekata u zaštićenim prostorima, kao i uslove za adaptacije i dogradnje spomeničkih objekata.

Povodom 70 godina Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture - Beograd