Rukovodilac projekta: Mirjana Blagojević, arheolog savetnik Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd

Prema Programu i predračunu radova Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Beograd i Ugovora o radovima 2012. godine izvršena su zaštitna arheološka iskopavanja na lokalitetu Gornje polje (KO Vreoci) na području eksploatacije Površinskog kopa Tamnava istočno polje (druga faza regulacije korita reke Kolubare) kao i sondažna iskopavanja u ataru sela Mali Borak (potes Jaričište) na području eksploatacije Površinskog kopa Tamnava Zapadno polje.

Nosilac poslova je Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Beograd. Rukovodilac radova je Mirjana Blagojević, arheolog savetnik u Republičkom zavodu za zaštitu spomenika kulture. Sredstva za radove obezbedio je investitor – Privredno društvo Rudarski basen „Kolubara“, Lazarevac.

LOKALITET GORNjE POLjE, KO Vreoci

Lokalitet se nalazi na granici tri katastarske opštine – KO Vreoci, KO Skobalj i KO Jabučje, na zaravnjenom platou desne obale starog toka reke Kolubare, na istočnoj strani površinskog kopa Tamnava Istočno polje, na nadmorskoj visini od 95,00-96,00m. U prvoj fazi istraživanja (2011. godine) definisane su granice lokaliteta na severu – prema odlagalištu Površinskog kopa Tamnava istočno polje i severozapadu – prema starom koritu reke Kolubare. Na istočnoj strani lokalitet je presečen lokalnim seoskim putem, odnosno koristi se za transport šljunka i peska kamionima, a nalazi keramičkog materijala mogu se površinski pratiti u njivama gde su bile poljoprivredne kulture i nisu definisani imovinsko pravni odnosi sa vlasnicima. Na južnoj strani lokalitet se proteže ispod asfaltnog puta koji povezuje sela Mali Borak i Skobalj sa Ibarskom magistralom.

Na istraženom prostoru (100mh100m) postoje dva izražena horizonta: prvi opredeljujemo u pozni Halštat (Bosut IIIc-okvirno 5–4 vek pre n.e.), dok se drugi horizont vezuje za srednji vek (XIII-XV vek). Prisustvo tehnologije izrade posuda na vitlu, te pojava nekih od elemenata materijalne kulture, na prvom mestu perli od staklene paste sa okcima, pojedinih oblika fine keramike poput malih posuda tipa kiliks, može se pripisati ranom latenskom periodu (300.-100.god.p.n.e.). Datovanje ovih nalaza u pozni Halštat pouzdano je jer je materijal iz zatvorenih celina gde se ovi nalazi pojavljuju uz tipično pozno halštatski materijal 5. i 4. veka. Ovakvom datovanju u prilog idu i analogni nalazi iz pozno halštatskog perioda sa Miroča, Stubarlije, iz Pančeva, Ljuljaka, Rače, sa Peštera.

Arheološke celine predstavljaju uglavnom jame kružne osnove, relativne dubine od 1,25m do 2,50m koje su imale karakter stambenog objekta ili otpadne jame dok su one manjih dimenzija i pliće imale funkciju silosa. Veće jame se etažno sužavaju ka dnu. U jamama koje su služile za stanovanje (zemunica), na dnu su uočena pravilna kružna udubljenja koja predstavljaju otiske stubova (sa jednim ili dva stuba nosača) koji su nosili krovnu konstrukciju, najverovatnije šatorastog tipa. Podnice ovih objekata su od utabane svetložute zemlje.

Na relativno malim dubinama uočene su nepravilne površine sa ostacima lepa (veći i manji komadi zapečene zemlje sa otiscima pruća, debla, talpi koji predstavljaju građevinski šut od razrušenih zidova objekata građenih u praisotriji). Ove površine najverovatnije predstavljaju ostatke razrušenih nadzemnih objekata i predstavljju drugu fazu gradnje u okviru naselja.

Na osnovu rasporeda nađenih objekata na istraženom prostoru može se konstatovati da je prvobitno naselje (jamska staništa) bilo formirano bliže obali reke. Obzirom da je u severoistočnom delu lokaliteta, na dubini od oko 0,60m do 0,80m uočen naplavinski sloj koji je prekrio ukopane objekte – jame koje hronološki pripadaju periodu starijeg gvozdenog doba, predpostavka je da se, zbog čestih poplava u to vreme, naselje pomeralo na dovoljno bezbednu udaljenost. Iz tog razloga su, u kasnijoj fazi građeni nadzemni objekti, dok su jame uz njih imale funkciju ostava. Tokom istraživanja, često se nailazilo na žutu zemlju u kojoj su iskopavanja obustavljena zbog peskovite strukture, koja nije predstavljala zdravicu, iako je bez primesa i materijala, već je, evidentno, taj sloj nastao plavljenjem u jednom trenutku. Isti takav sloj konstatovan je i prilikom pražnjenja nekih ukopanih objekata. Međutim, vrlo je interesantna pojava da je ispod peskovitog, naplavinskog sloja konstatovan pokretni arheološki materijal.

U okviru naselja iz starijeg gvozdenog doba istraženo je nekoliko peći koje su uočene na relativno malim dubinama i uglavnom devastirane. Peći su bile izvan objekata, retko unutar njih. Ložišta peći, kao i kalote nisu očuvani. One su kružne osnove, manjih dimenzija, a čini ih tamno braon zemlja sa grumenjem zapečene zemlje, fragmentima podnice na kojoj ima tragova gari i manjom količinom fragmenata keramike i životinjskih kostiju. Može se zaključiti da su to bila vatrišta ili ognjišta, dok se ne može pouzdano tvrditi da su postojale peći za pečenje keramike.

Na osnovu rezultata istraživanja može se reći da je naselje starijeg gvozdenog doba pripadalo tipu ravničarskog naselja i da je bilo sezonskog karaktera. Podignuto je blizu reke, na zaravnjenom platou što je omogućavalo preglednost i bolju komunikaciju sa susednim oblastima kao i povoljne uslove za trgovinu i razmenu proizvoda. Zaleđe je bilo bogato šumom, pašnjacima i obradivim površinama. Organizacija naselja je bila uslovljavana čestim poplavama usled izlivanja reke (Kolubara). Prvobitni objekti su bili ukopani ili poluukopani, a povlačenjem u zaleđe, na plodniju zemlju, gtradili su nadzemne objekte za stanovanje, a verovatno i za čuvanje stoke. Raspored i tip objekata ne ukazuju na to da je bilo prostornog grupisanja objekata po vremenu nastanka već se naselje širilo zbog porasta članova zajednice (porodične zadruge). Moguće da su pojedini objektu iz obe građevinske faze korišćeni istovremeno. Na žalost reka je svojim višemilenijumskim tokom verovatno odnela deo naselja.

U plićim slojevima, na oko 0,50m, na lokalitetu je nađen pokretan arheološki materijal koji se može opredeliti u period XIII-XV veka. Osim grnčarije (keramika rađena rukom i na vitlu, grube fakture, uglavnom lonaca tanjih zidova sa kosim urezima na usni oboda i urezanim valovnicama na trbuhu) nalaženo je i dosta životinjskih kostiju i predmeta od metala (delovi strela, noževa i drugih metalnih implemenata). Svi nalazi ukazuju na postojanje srednjevekovnog naselja na ovim prostorima koje se nalazilo između starih tokova reka Peštan i Kolubare.

Sudeći po niveletama srednjevekovnog sloja najverovatnije je da većina istraženih peći i ognjišta na lokalitetu Gornje polje pripadaju ovom periodu, iako u njima i u sloju oko njih nema keramike. Jedan deo materijala, poput fragmenata većih posuda (amfore) moguće je da pripada i rimskom periodu.

Arheološki istražen prostor na lokalitetu Gornje polje predat je investitoru na dalju eksploataciju. Obzirom da rezultati ovogodišnjih istraživanja u svemu ukazuju na to da se lokalitet pruža dalje ka istoku, odnosno, da je najverovatnije centralni deo naselja lociran na parcelama na kojima nije bilo moguće raditi, sa rukovodstvom RB „Kolubara“ dogovoreno je da se omogući istraživanje ovog dela lokaliteta u narednoj kampanji. Neistraženi deo lokaliteta neće biti direktno ugrožen regulacijom rečnog korita.

LOKALITET JARIČIŠTE 4, selo Mali Borak (KO Lajkovac)

Površinski kop Tamnava zapadno polje

Lokalitet se nalazi na potesu Jaričište (Jaričište 1, 2, 3 – istraživanja izvršena 2007.-2010.g.) koji zahvata blaga uzvišenja (rečna terasa) iznad reka Kolubara, Kladnica, nad koritom nekadašnjeg Dubokog potoka, u neposrednoj blizini retenzije 2 (akumulacionog jezera), na parcelama koje su u posedu RB „Kolubara“. Terenskom prospekcijom, izvršenom 2011. god., na prostoru koji se nalazi severno od retenzije (akumulacionog jezera) u Malom Borku, gde je prijektovan alternativni put za pomoćnu mehanizaciju kopa, na površini su pripukljeni malobrojni nalazi keramičkih posuda koji se hronološki mogu opredeliti u srednji vek, dok se za nekoliko fragmenata može reći da pripadaju praistorijskom periodu. U ovoj kampanji definisane su granice lokaliteta na severu – sondama 1 i 3, gde je konstatovano odsustvo kulturnih slojeva i arheološki indikativnih površina. U narednoj kampanji ovaj podatak će se još jednom potvrditi. Ostaje da se definišu gabariti lokaliteta, odnosno granice lokaliteta prema istoku, zapadu i jugu. Na osnovu pokretnog arheološkog materijala, prikupljenog prilikom iskopavanja sonde 4 i kontrolnog rova 2, zasad se može zaključiti da se radi o praistorijskom lokalitetu, hronološki opredeljenog u period eneolita. Pored keramike, pronađene su kremene alatke, od kojih je nekoliko od opsidijana (vulkansko staklo). U 2013. godini, iako sa velikim zakašnjenjem, arheološka ekipa započinje radove na zaštiti i istraživanju ovog lokaliteta. Obzirom da se radovi obavljaju u zimskim uslovima arheolozi se nadaju dobrim rezultatima i završetku poslova pre dolaska rudarskog bagera.

POVEZENE VESTI:

• Nastavak arheoloških istraživanja na području eksploatacije rudarskog basena Kolubara u periodu 2016 - 2019
• Arheološka istraživanja na prostoru RB “Kolubara”